تحقیق نقش مذهب در نهضت ‌جنگل

ميرزا كوچك‌خان زماني‌كه هنوز در تهران بود، با چهره‌هايي از طرفداران طرح اتحاد اسلام معاشرت داشت و پس از آن‌كه به رشت آمده و فعاليت خود در قالب نهضت‌جنگل را نيز شروع كرد، همچنان در هيات اتحاد اسلام رشت تا زمان انحلال آن، عضويت داشت. علاوه بر اين، رفتار سياسي و اجتماعي ميرزا نيز به‌روشني گوياي اين مطلب است كه وي فردي متدين و معتقد بوده است. او اين عقايد خود را حتي در زمان همكاري با اشخاصي چون احسان‌الله‌خان و حيدرخان عمواغلي ـ كه تقريبا داراي عقايد ضدمذهبي بودند ـ حفظ كرد. يحيي دولت‌آبادي از مورخان هم‌عصر ميرزا مي‌نويسد:«ميرزا كوچك‌خان يكي از مجاهدان گيلان است. در اين وقت، سالش به‌ظاهر ميان پنجاه و شصت است. مردي است قوي‌بنيه، سيه چرده، موي سر و صورتش انبوه، داراي اخلاق نيكو و در عين صلح و سلامت‌خواهي سلحشور، دوستدار عالم اسلاميت و طرفدار استقلال و آزادي ايران و مخالف حكومتهاي استبدادي خودي و بيگانه . . .» ازسوي‌ديگر شكي وجود ندارد كه ارتباط بسيار تنگاتنگ و محكمي ميان نهضت‌جنگل و هيات اتحاد اسلام وجود داشته و اين امر به‌وضوح در مرام‌نامه نهضت‌جنگل و مطالب روزنامه جنگل نيز به چشم مي‌خورد. در شماره 28 اين روزنامه آمده است: «بلي ما به نام اتحاد اسلام قيام كرديم و به اين جمعيت مقدس منتسبيم ولي بايد دانست كه طرفدار اسلاميم، به نام سادة انما المومنون اخوة. يعني مي‌گوييم در اين موقع كه تشتت كلمه و اختلاف اسلاميان، مسلمانان را به دست دشمن عمومي ذليل و زبون كرده نبايد مسلمانان برادركشي كنند و به نام شيعه و سني و ساير عناوين مذهبي به جان هم افتاده و مجال استفاده به دشمن عمومي بدهند . . . بعد از موفقيت به انجام وظايف ايرانيت، البته برادران اسلامي مادامي كه به وظايف اخوت خود عمل كنند بر ديگران مقدم خواهند بود و از استقلال ممالك اسلامي خرسند و از تزلزل استقلال خانه‌هاي مسلمين متاثر مي‌شويم. اين است معني اتحاد اسلامي كه ما مي‌گوييم. آيا هيچ مسلماني را شايسته است سرپيچي از اين اصل اساسي؟» …